by ธมน ชอบธรรม

นิทรรศการ DISPLACED จัดแสดงที่ BACC เป็นงานศิลปะของ จักกาย ศิริบุตร ที่สำรวจประเด็นว่าด้วยการเมืองของศาสนาและชาติพันธุ์ ศิลปินเริ่มทำขึ้นเมื่อสิบปีก่อน ภายใต้บริบทที่จำกัดอยู่ในเมืองไทย ผลงานที่จัดแสดง 3 ชิ้นในนิทรรศการนี้ ได้แก่ 78 (พ.ศ.2557), Changing Room (พ.ศ.2560) และ The Outlaw’s Flag (พ.ศ.2560) เป็นศิลปะที่ตรวจสอบผลกระทบทางสังคม การเมือง และจิตใจ อันเกิดจากความขัดแย้งที่ผู้คนในบริเวณสุดแดนใต้ของไทยที่มีประสบการณ์ร่วมกับชาวโรฮิงญาจากเมียนมา ผลงานเหล่านี้จะพาผู้ชมเผชิญหน้ากับประเด็นของการที่คนทั้งสังคมถูกขับออกจากถิ่นฐาน ถูกเนรเทศ และถูกฆ่าล้างเผ่าพันธุ์ 

เมื่อได้เข้าชมนิทรรศการนี้ DISPLACED แล้ว จึงชอบนิทรรศการอยู่ชิ้นหนึ่ง ชื่อผลงาน 78 (พ.ศ.2557) ลักษณะผลงานมีรูปทรงเป็นลูกบาศก์สีดำขนาดใหญ่ ทำจากโครงเหล็กแล้วคลุมด้วยผ้าสีดำทั้งสี่ด้าน ประดับลวดลายด้วยแผ่นทองเหลืองที่ตัดเป็นรูปโค้งงอแตกต่างกัน และลูกปัดขนาดใหญ่ที่ถูกร้อยเรียงต่อกันขนาบข้างแผ่นทองเหลือง ด้วยรูปแบบนี้มีลักษณะคล้ายกับกะอ์บะฮ์ (Kaaba) ซึ่งเป็นจุดศูนย์รวมและจุดศูนย์กลางในการประกอบศาสนกิจของมุสลิมทั่วโลก กล่าวคือไม่ว่าชาวมุสลิมจะอาศัยอยู่ทวีปไหน เวลาทำละหมาดจะต้องหันหน้าไปทิศที่มีกะอ์บะฮ์เสมอ ลักษณะการทำเช่นนี้ทำให้นึกถึงอารยธรรมของชาวมุสลิมได้เป็นอย่างดี

แต่เมื่อเข้ามาภายในกลับมีแพไม้ไผ่ถูกแขวนและเรียงซ้อนชั้นตั้งแต่ฐานถึงยอด แขวนเรียงอย่าเป็นระเบียบทั้งสี่ด้าน บนแพไม้ไผ่มีการวางชุดแต่งกายมุสลิมชายซึ่งปักลวดลายเป็นภาษาอาหรับด้วยลูกปัด ลักษณะดังกล่าวไม่เป็นไปตามรูปแบบกะอ์บะฮ์ เพราะภายในอาคารเป็นพื้นที่ว่างเปล่า มีเพียง “หินดำ” ที่อยู่มุมด้านหนึ่งของตัวอาคาร แต่ศิลปินกลับนำชุดแต่งกายมุสลิมชายกับแพไม้ไผ่มานำเสนอนั้น เพื่อสะท้อนให้เห็นถึงเหตุการณ์ในอำเภอตากใบ จังหวัดนราธิวาส เมื่อวันที่ 25 ตุลาคม 2547 โดยเจ้าหน้าที่ทหารได้ทำการเคลื่อนย้ายบรรดาผู้ชุมนุมขึ้นไปนอนราบต่อกันเป็นชั้น ๆ ซึ่งในขณะนั้นผู้ชุมนุมล้วนอยู่ในช่วงการถือศีลอด ในเดือนรอมฎอน ส่งผลให้มีผู้เสียชีวิตอันเนื่องมาจากแรงกดทับและขาดอากาศหายใจอย่างมาก เหตุการณ์ครั้งนี้ทำให้ผู้เสียชีวิตต้องเพิ่มขึ้นอีก 78 ราย ซึ่งเป็นที่มาของชื่อผลงาน 78 ด้วย อีกทั้งชุดแต่งกายมุสลิมก็ยังมีด้วยกัน 78 ตัว โดยปักชื่อของผู้เสียชีวิตในเหตุการณ์ครั้งนั้นเป็นภาษาอาหรับที่แขนเสื้อ

จักกาย ศิริบุตร สามารถสะท้อนให้เห็นถึงความเชื่อทางศาสนาของชาวมุสลิมและความขัดแย้งของทหาร อันเป็นบ่อเกิดมาจากการนับถือศาสนาที่แตกต่างกัน ผลงาน 78 จึงเป็นผลงานที่ตั้งคำถามกับตัวผู้เขียนที่ว่าทหารปฏิบัติงานในทางที่สมควรแล้วหรือกับความสูญเสียผู้บริสุทธิ์ในเหตุการณ์นี้